یکی از آرزوهای مشترک همه پدر و مادرها این است که فرزندانی موفق تربیت کنند. بسیاری از آن ها گاهی برای رسیدن به این هدف مسیرهای اشتباهی را می پیمایند و به خود و فرزندانشان فشارهای زیادی را وارد می کنند. اما رسیدن به موفقیت بیش از هرچیز نیازمند دستیابی به یکسری ویژگی های روانی است که به ما کمک می کنند در زندگی مسیرهای درستی را در پیش بگیریم. یکی از این ویژگی ها صفتی است که در روان شناسی به آن تاب آوری یا مقاومت روانی می گویند.  در واقع این مقاومت روانی است که باعث می شود ما در برابر شکست ها تسلیم نشویم در شرایط مختلف از خود سخت کوشی نشان دهیم. اما به نظر شما  چه چیزی پشت رفتار یک کودک مقاوم است؟ و در واقع چه چیز باعث می شود که این تاب آوری شکل بگیرد؟ ما در این مقاله تلاش کرده ایم تا از دیدگاه روان شناسی به این سوال پاسخ دهیم. پس تا انتها همراه ما باشید.

آشنایی با صفت تاب آوری یا مقاومت روانی

برای اینکه به طور ملموس ویژگی تاب آوری یا مقاومت روانی را درک کنیم. بهتر است نگاهی به افراد مشهوری بیاندازیم که به طور بارزی این ویژگی را به نمایش گذاشته اند. برای مثال جی کی رولینگ نویسنده هری پاتر را در نظر بگیرید. او قبل از این که کتابش برای اولین بار به چاپ برسد، 12 بار آن را به ناشرین مختلف ارائه داد اما همگی از چاپ اثر او سر باز زدند. اما او دست از تلاش نکشید و در نهایت توانست به یکی از محبوب ترین نویسنده های دنیا تبدیل شود.

آلبرت ادیسون، یکی دیگر از افراد مشهوری است که مقاومت روانی او زبانزد است. او قبل از موفقیت خود هزاران بار شکست را تجربه کرد. با این حال در مورد این شکست ها می گوید من 10 هزار روش را کشف کرده ام که کار نمی کنند!

در واقع این افراد یک ویژگی مشترک دارند که آن هم توانایی غلبه بر چالش ها و تجربیات ناکام کننده زندگی است و این همان چیزی است به عنوان تاب آوری یا مقاومت روانی شناخته می شود.

چه چیزی پشت رفتار یک کودک مقاوم است؟

به نظر شما بچه هایی که مقاومت روانی بالاتری دارند چه فرقی با سایر کودکان دارند؟ آن ها از چه ویژگی هایی برخوردارند که سایرین آن را نشان نمی دهند؟ ما در ادامه برای پاسخ دادن به این سوال به 7 ویژگی مهم اشاره کرده ایم:

1- احساس صلاحیت و شایستگی

بچه هایی می توانند تاب آوری بالایی داشته باشند که نسبت به خود باورهای مثبتی را پرورش داده و احساس صلاحیت و شایستگی می کنند. شاید فکر کنید برای اینکه کودکان احساس شایستگی بکنند همین که در مدرسه عملکرد خوبی داشته باشند کافی است. اما بررسی های روانشناختی نشان می دهند که این امر کافی نیست. در واقع بچه ها نیازمند این هستند که از طریق افراد مهم زندگی خود بازخوردهای مناسبی گرفته و احساس شایستگی را از این طریق درونی سازی کنند. در نتیجه بسیار مهم است که فرزندانتان را تشویق کنید کارهای چالش برانگیزی را انجام دهند. در این مسیر اگر نیازمند یادگیری مهارت بیشتر است به او آموزش های لازم را بدهید و در نهایت وقتی فعالیت را با موفقیت تمام کرد حتما از او تعریف کنید.

برای مثال می توانید املای مجموعه ای از کلمات پیچیده را به فرزند خود بدهید و در کنار هم نوشتن آن ها را تمرین کنید. سپس زمانی که کودک توانست به تنهایی این کلمات را درست بنویسد او را تشویق نمایید. نکته بسیار مهم این است که تکالیف یا مسئولیت هایی که به کودک می دهید حتما باید متناسب با سطح رشدی او باشند. هم چنین بهتر است همواره از فعالیت های آسان شروع کرده و به مرور بر پیچیدگی این تکالیف بیفزایید.

2- اعتماد به نفس

محققان در دانشگاه ویسکانسین به این نتیجه رسیده اند که اعتماد به نفس می تواند ارتباط مستقیمی با امید، خوش بینی، احساس خودکارآمدی و تاب آوری روانی داشته باشد. در واقع آن ها به این نتیجه رسیدند که هرچقدر دانش آموزان اعتماد به نفس بالاتری داشته باشند عملکردشان در مدرسه بالاتر خواهد بود و در زندگی احساس خوشبختی بیشتری خواهند کرد. این دانش آموزان هم چنین به احتمال بیشتری در مواجهه با شکست ها از خود مقاومت نشان داده و بر آن ها غلبه می کنند.

در واقع اعتماد به نفس یکی از فاکتورهای بسیار  مهم در شکل گیری تاب آوری روانی است. زیرا بچه هایی که اعتماد به نفس دارند هنگام درگیری با مشکلات و شکست ها به جای اینکه توانمندی کلی خود بر غلبه بر مشکل را زیر سوال ببرند بیشتر به این فکر می کنند که حتما راه حل آن ها اشتباه بوده در نتیجه در صدد کشف راه حل جدیدی بر می آیند. برای اینکه اعتماد به نفس یک کودک را تقویت نمایید به جای اینکه موفقیت های او را به ویژگی های ذاتی او  نظیر هوش نسبت دهید از تلاش هایش قدرنمایید.

3- ارتباطات اجتماعی

پژوهش های انجام شده در حوزه تاب آوری و مقاومت روانی به ما می گویند این ویژگی تا حد زیادی می تواند با ارتباطات اجتماعی ما در ارتباط باشد. در واقع کودکان تاب آور و مقاوم اغلب با شبکه اجتماعی اطراف خود نظیر مادر، پدر، خواهر، برادر، دوستان و … پیوند قوی را احساس می کنند. این پیوند قوی از روانشان محافظت کرده و به آن ها می گوید هر وقت دچار مشکلی شدند می توانند روی این افراد حساب کنند.

در نتیجه اگر می خواهید فرزند مقاومی بار بیاورید، لازم است همواره هنگام تجربه ناکامی ها به او نشان دهید که کنارش هستید و در صورت لزوم می توانید کمکش کنید. این بسیار طبیعی است که کودکتان در اولین مواجهه با ناکامی های زندگی سریعا دلسرد شده و بخواهد دست از تلاش بکشد. به جای اینکه او را بابت این رفتار سرزنش کنید، تلاش کنید مهارت مورد نظر را به او آموخته و کودکتان را تشویق نمایید تا بار دیگر تلاش نماید. برای اینکه کودک از خود ناامید نشود می توانید در مورد شکست های قبلی خود با فرزندتان صحبت کرده و به او توضیح دهید که چگونه با تلاش توانستید شرایط را تغییر دهید.

4- قدرت تشخیص درست و غلط

برای اینکه بتوانیم افراد مقاومی باشیم پیش از هرچیز باید بتوانیم  از نظر اخلاقی رفتار درست و غلط را از هم تفکیک کرده و تشخیص دهیم روی چه کارهایی پافشاری نماییم. محققان در دانشگاه ییل درفته اند که کودکان از همان ابتدا با یک استعداد غریزی برای تشخیص رفتار خوب و بد به دنیا می آیند.  برای مثال آن ها از همان ابتدا عروسک هایی که حس مهربانی و خوش رفتاری منتقل می کنند را ترجیح می دهند. در واقع آن ها به طور غریزی به سمت رفتار خوب کشیده می شوند. با این حال این استعداد غریزی نیازمند آموزش و راهنمایی های والدین است تا آن ها بتوانند در چالش های پیچیده تر زندگی از پس چالش های اخلاقی برآمده و از آن عبور کنند. رسیدن به این توانایی تا حد زیادی در افزایش مقاومت روانی آن ها موثر خواهد بود.

5- روحیه مشارکتی

یکی دیگر از ویژگی های مشترک همه افراد مقاوم این است که آن ها عمیقا باور دارند اعمالشان در محیط تغییر ایجاد خواهد کرد. در نتیجه نقش منفعلی در زندگی اتخاذ نکرده و با روحیه مشارکتی که دارند در کارهای مختلف به دیگران کمک می کنند. از همین رو لازم است از همان کودکی به فرزندتان کمک کردن و داشتن یک روحیه تیمی را آموزش دهید. برای این کار می توانید برنامه های خانوادگی خاصی ترتیب داده و به هرکس مسئولیت های خاصی را بدهید. این کار به فرزندتان کمک می کند خودش را جزئی از یک گروه دانسته و تاثیر رفتارش را بر نتیجه کار به طور ملموسی احساس کند.

6- توانایی سازگاری

ممکن است بسیاری از افراد  تا زمانی که همه چیز سر جای خود قرار دارد بسیار توانمند و تاب آور به نظر برسند اما همین که اوضاع بر وفق مراد پیش نرود آن ها دچار فروپاشی روانی شده و در واقع نمی توانند خود را با شرایط جدید تطبیق بدهند. این وضعیت دقیقا برعکس آن چیزی است که برای افراد مقاوم اتفاق می افتد. چرا که آن ها مهارت بالایی در سازگار کردن خود با شرایط دشوار و جدید دارند. نکته قابل توجه اینجاست که آن ها در مواجهه با مشکلات احساسات ناخوشایند خود را سرکوب نمی کنند بلکه پس از مشاهده درست این احساسات می توانند به دنبال راهی برای تغییر شرایط باشند و اوضاع را بهبود ببخشند.

7- تجربه محیط امن

آخرین عاملی که در شکل گیری تاب آوری روانی نقش دارد و باید به آن اشاره کنیم محیط است. بررسی ها نشان می دهند کودکانی که والدین باثباتی داشته اند، استرس های شدیدی را تجربه نکرده اند و در عوض پیوند عمیقی با مراقبین و اطرافیان خود داشته اند اغلب می توانند توانایی های بالاتری در سازگاری و تاب آوری از خود نشان دهند.

سوالات متداول

– چه چیزی پشت رفتار یک کودک مقاوم است؟ آیا کودکان مقاوم از نظر زیستی با سایر کودکان تفاوت دارند؟

شاید فکر کنید که کودکان مقاوم که تاب آوری بالایی در برابر مشکلات دارند از یک موهبت الهی برخوردارند و از همان بدو تولد با این ویژگی چشم به جهان می گشایند، اما متاسفانه یا خوشبختانه باید بگوییم این طور نیست. تاب آوری روانی یکی از ویژگی های روانشناختی است که محیط و روش های تربیتی والدین نقش بسزایی در شکل گیری آن دارند. برای مثال رشد کردن در یک محیط امن و باثبات یا داشتن والدین و معلمینی که احساس اعتماد به نفس و شایستگی را در کودکان تقویت می کنند از جمله عوامل بسیار تاثیرگذار در شکل گیری تاب آوری روانی هستند.