از هر والدینی در مورد رشد فرزندشان بپرسید، معمولا اولین چیزهایی که می‌گویند رشد زبان و مهارت‌های حرکتی است. اما رشد اجتماعی کودک یعنی توانایی تعامل کودک با سایر کودکان و بزرگسالان، بخش مهمی از رشد اجتماعی کودک است. دنیای اجتماعی کودک، معمولا دایره روابط و افرادی است که کودک روزانه با آنها برخورد می‌کند. اولین افرادی که جزو دنیای اجتماعی کودک قرار می‌گیرند، مادر و پدر هستند. خانواده، اقوام، همسایه‌ها و دوستان، همکلاسی‌ها، معلمان و … همه بخشی از دنیای اجتماعی کودک محسوب می‌شوند که به مرور زمان و افزایش سن، کودک با آنها تعامل خواهد کرد. بنابراین محیطی که والدین برای کودک فراهم می‌کنند و محیط اجتماعی که کودک در آن رشد می‌کند، عامل مهمی برای رشد اجتماعی در کودک خواهد بود. در این مطلب درباره رشد اجتماعی و راه‌های تقویت توانایی اجتماعی کودکان صحبت می‌کنیم. همچنین در مورد بازی و نقش آن در رشد اجتماعی کودک مطالبی ارائه خواهیم داد.

رشد اجتماعی چیست؟

رشد اجتماعی به طور کلی به فرایندی گفته می‌شود که کودک از طریق آن یاد می‌گیرد که با اطرافیان و دنیای بیرون تعامل داشته باشد. همانطور که کودکان هویت و فردیت خود را در محیط اجتماعی خود رشد می‌دهند، مهارت‌هایی نیز برای برقراری ارتباط با دیگران و درک اقدامات و رفتارهای آنها به دست می‌آورد. رشد اجتماعی اغلب به چگونگی ایجاد دوستی و سایر روابط اجتماعی توسط کودک اشاره دارد. اینکه کودک وقتی با همسالان خود به تعارض و مشکل بر می‌خورد، چگونه با این موقعیت برخورد خواهد کرد.

چرا رشد اجتماعی مهم است؟

رشد اجتماعی در واقع می‌تواند بر بسیاری از ابعاد دیگر رشد کودک تاثیر بگذارد. توانایی کودک در برقراری ارتباط سالم با اطرفیانش، می‌تواند بر چیزهای متفاوتی مانند یادگیری کلمات جدید، توانایی‌ نه گفتن، توانایی مقاومت در برابر فشار همسالان تا عبور از چالش‌های بزرگسالی تاثیر گذار باشد. رشد اجتماعی سالم می‌تواند به کودک شما کمک کند تا:

• مهارت‌های زبانی خود را توسعه دهد. توانایی تعامل با کودکان دیگر فرصت‌های بیشتری را برای تمرین و یادگیری مهارت‌های گفتاری و زبانی فراهم می‌کند. این آغاز یک چرخه مثبت در کودک است زیرا با بهبود مهارت‌های ارتباطی، کودک می‌تواند با اطرافیان خود بهتر ارتباط برقرار کند و به صحبت‌ها و رفتارهای آنها بهتر واکنش نشان دهد.
• باعث افزایش عزت نفس در کودکان می‌شود. دنیای اجتماعی کودک وابسته به میزان اعتماد به نفس او در روابطش است. کودکان دیگر، می‌توانند تجربیات جذاب و سرگرم کننده‌ای برای کودک ما ایجاد کنند.وقتی یک کودک نتواند دوست پیدا کند، ممکن است نا امید شود و این تجربه برای آنها بسیار دردناک است. داشتن یک دایره از دوستان سالم، باعث می‌شود کودک به راحتی فردیت خود را تقویت کند و خود را بهتر بشناسد.
• مهارت‌های یادگیری کودک را تقویت می‌کند. بر اساس مطالعات محققان، رشد اجتماعی و داشتن روابط سالم با همسالان (بخصوص از پیش‌دبستانی به بالا) علاوه بر ارتقا مهارت‌های ارتباطی، می‌تواند سازگاری کودک با محیط اطراف و چالش‌های مختلف را آسان‌تر کند. مطالعات نشان می‌دهد که کودکانی که در اوایل پیش‌دبستانی با همکلاسی‌های خود به مشکل برمی‌خورند، به احتمال بیشتری بعدا دچار مشکلات تحصیلی خواهند شد.
• می‌تواند باعث حل بهتر تعارضات توسط کودک شود. عزت نفس قوی‌تر و مهارت‌های زبانی بهتر در نهایت می‌تواند توانایی حل اختلافات با همسالان را در کودک افزایش دهد.
• می‌تواند باعث نگاه و نگرش مثبت در کودک شود. داشتن نگرش مثبت در نهایت باعث شکل‌گیری روابط بهتر با دیگران می‌شود و این می‌تواند سطح بالاتری از اعتماد به نفس را در کودک ایجاد کند.

نقش والدین در رشد اجتماعی

مطالعات نشان می‌دهد که تجربیات روزمره کودک با والدین برای رشد مجموعه مهارت‌های اجتماعی کودک، بسیار مهم است. والدین اولین تجربه‌های کودک برای برقراری ارتباط و تعامل را ایجاد می‌کنند. به عنوان والدین، شما الگویی هستید که کودک با نگاه به شما یاد می‌گیرد که چگونه با اطرافیانش تعامل داشته باشد. از آنجایی که به رشد اجتماعی به اندازه دیگر ابعاد رشدی توجه نمی‌شود، درک اینکه چگونه این مهارت می‌تواند برای رشد کودک مهم باشد، برای برخی از والدین درک نمی‌شود. در هر سنی، نقاط عطف مهمی وجود دارد که کودک باید آن را تجربه کرده و برای پیشرفت خود از آنها استفاده کند.

در ادامه نکات مفیدی که والدین می‌توانند برای حمایت کردن از فرزند خود انجام دهند را به تفکیک سن بیان خواهیم کرد.

نوزادان و کودکان نوپا

در طول ۲ سال اول زندگی، رشد با سرعت بسیار زیادی در حال رخ دادن است. انتظاراتی که شما باید از فرزند خود داشته باشید:

• لبخند بزند و به شما و سایر مراقبان خود واکنش مثبت نشان دهد.
• از دیدن غریبه ‌ها مضطرب شود. اگرچه ممکن است از نظر شما این مسئله نگران کننده به نظر برسد اما ترس از غریبه‌ها یک مرحله طبیعی در دنیای اجتماعی کودک است.
• به یک وسیله نرم مانند پتو یا عروسک دلبستگی پیدا کند.
• در جمع کودکان دیگر دچار اضطراب شود.
• از بزرگسالان و کودکان دیگر تقلید کند. بسیاری از مهارت‌های اجتماعی از طریف کپی کردن کارهای والدین یا خواهر و برادر ها آموخته می‌شود و اصلا نیازی به آموزش دادن توسط والدین نیست.
• تحت تاثیر هیجانات والدین (مانند خشم یا شادی) قرار گرفته باشد.

شما نیز به عنوان والدین می‌توانید کارهای زیر را انجام دهید:

• به نیازهای کودک فورا پاسخ دهید. فرزند شما در حال یادگیری اعتماد کردن است.
• با کودک خود تماس چشمی برقرار کنید.
• با کودکانتان زیاد حرف بزنید و همیشه کمی مکث کنید تا او به صحبت‌های شما واکنش نشان دهد.
• بازی « دالی موشه» را بازی کنید. این بازی به فرزندتان می‌آموزد که حتی اگر «غیب بشوید» باز خواهید گشت و باعث می‌شود که اضطراب کودک نسبت به غریبه ها در آینده کاهش پیدا کند.
• کودک خود را در فعالیت روزمره خود مانند خرید یا دیدن دوستان دخیل کنید. نحوه تعامل مثبت شما با دیگران برای کودک آموزنده است.
• قرارهای بازی برای کودک خود فراهم کنید تا بتواند با همسالان خود ارتباط برقرار کند.

پیش دبستانی

در این سن‌، زمینه‌ها برای رفتن کودک به سمت کودکان دیگر و فاصله گرفتن از خانواده فراهم می‌شود. با شروع دوره پیش دبستانی کودک شما باید کارهای زیر را انجام دهد:

• به طور مستقل شروع به کنجکاوی و کاوشگری بکند. (همان فضولی کردن خودمان)
• کودک بتواند محبت خود را به صورت واضح ابراز کند. البته نه همیشه خیلی دقیق. زیرا رشد زبان هنوز به طور کامل انجام نشده است.
• هنوز میران کمی اضطراب از غریبه‌ها را نشان می‌دهد.
• کج خلقی و لجبازی می‌کند و این نیز بخش طبیعی از رشد کودک و به هدف ارضای نیاز به استقلال کودک است.
• یاد بگیرد که چگونه خود را آرام کند.
• احساسات دیگران را بیشتر درک می‌کند.
• با کودکان دیگر همکاری می‌کند.
• در مورد یک رویدادی که در آینده قرار است اتفاق بیفتد پیش‌بینی می‌کند یا مضطرب می‌شود. (مثل رفتن به نزد پزشک)

شما نیز به عنوان والدین می‌توانید کارهای زیر را انجام دهید:

• عشق و محبت خود را ابراز کنید. هم از طریق کلامی و هم از طریق فیزیکی. این به کودک کمک می‌کند تا یاد بگیرد چگونه احساسات خود را بیان کند.
• با صحیت کردن در مورد احساسات خود، به کودک خود کمک کنید که بتواند احساسات خود را بیان کند. حتی خشم و غم را.
• با کودک خود شبیه یک همسن و سالش بازی کنید و او را تشویق کنید تا بتواند بازی‌های مشارکتی را انجام دهید. این زمانی مفید خواهد بود که کودک در یک جمع قرار می‌گیرد و مجبور است اسباب‌بازی‌های خود را به اشتراک بگذارد.
• همچنان قرارهای بازی را برای کودک ایجاد کنید تا با کودکان دیگر ارتباط کافی داشته باشد.
• اعتماد کردن را از طریق نحوه رفتار خود با دیگران به آنها آموزش دهید.

سن مدرسه

در ۵ سالگی و بالاتر، رشد اجتماعی کودک به سطح جدیدی می‌رسد. این سن، زمانی است که اکثر کودکان، ساعات بیشتری در روز را با کودکان دیگر می‌گذرانند. انجام رفتارهای زیر، چیزی است که در کودکان سن مدرسه طبیعی است:

• می‌خواهد دوستانش را راضی نگه دارند و بیشتر شبیه دوستانش بشود.
• به درک «قدرت» در روابط می‌رسد و سعی می‌کند دایره ارتباطی خود را توسعه دهد.
• قلدرها و زورگوها را می‌شناسد و از آنها می‌ترسد یا اینکه خودش قلدر بازی در می‌آورد.
• در اوایل ۱۰ سالگی، کودکان ممکن است نظرات والدین در مورد دوستانشان را رد کنند. این مرحله نیز با اینکه برای والدین کمی نگران کننده است، اما یک مرحله طبیعی در دنیای اجتماعی کودک است و کودک از ارتباطات و انتخاب‌های خود دفاع می‌کند.

شما نیز به عنوان والدین می‌توانید فعالیت‌های زیر را انجام دهید:

• هر روز در مورد مدرسه و دوستان از فرزندتان سوال بپرسید و نسبت به روابط اجتماعی آنها کنجکاوی نشان دهید.
• به کودکان خود اجازه دهید تا در مورد مشکلات و درگیری‌های اجتماعی خود صبحت کنند و واکنش‌ها و اقدامات خود را برای حل آن تعارضات توضیح دهند. آنها را قضاوت یا سرزنش نکنید.
• در مورد موضوعات مربوط به قلدری و یا آزارهای جسمی و کلامی با کودکتان صبحت کنید.
• به کودکان بزرگتر اجازه دهید تا خودشان مشکلاتشان را حل کنند و تا جایی که ممکن است سعی کنید دخالت نکنید.
• راه‌های ارتباطی خود با کودکتان را باز نگه دارید. بدون قضاوت و سرزنش، به آنها و صحبت‌هایشان گوش دهید.

بازی و نقش آن در رشد اجتماعی کودک

بازی یک فرایند مهم و ارزشمند برای کودک است و نه تنها برای لذت بردن و گذراندن اوقات فراغت، بلکه برای یادگیری نیز ضروری است. از طریق بازی، دنیای اجتماعی کودک و احساس هویت او شکل می گیرد. کودکان از بازی برای کشف و درک فرهنگ‌‌ها، آداب و رسوم، دوستی‌ها و شرکت در اجتماعات استفاده می‌کنند. ما نه تنها در کودکی، بلکه در بزرگسالی نیز از طریق بازی چیزهای زیادی به دست می‌آوریم. کودک در ابتدا و از طریق بازی با کودکان دیگر و به اشتراک گذاشتن اسباب‌بازی‌هایش، فرآیند اجتماعی شدن را آغاز می‌کند.

ژان پیاژه (۱۹۶۲)، بازی و نقش آن در رشد اجتماعی کودک را به این شکل بیان می‌کند که کودکان، در بازی‌هایی شرکت می‌کند که نشان دهنده سطح فعلی رشد شناختی آنهاست. بازی و نقش آن در رشد اجتماعی کودک، کمک به آنها برای تثبیت یادگیری‌های جدید و تمرین مهارت‌ها و مفاهیمی است که به تازگی یاد گرفته اند. این تمرین کودک را برای جهش بعدی در رشد و یادگیری آماده می‌کند.

ویگوتسکی (۱۹۷۸) اما می‌گوید که کودکان، قبل از اینکه در زندگی واقعی تجربه‌ای داشته باشند، آن مهارت را به صورت بالقوه در بازی‌ها از خود نشان می‌دهند و در بازی است که مهارت‌هایی مانند خودکنترلی، استفاده درست از زبان، حافظه و کار تیمی را یاد می‌گیرد.

برونر (۱۹۷۲) نیز بازی و نقش آن در رشد اجتماعی کودک را در یادگیری مهارت حل مسئله بسیار مهم می‌داند. او می‌گوید که برای کودکان هنگام بازی، ابزار مهم تر از هدف است. کودکان نگران دستیابی به هدف خاصی در بازی‌ها نیستند و این به آنها اجازه می‌دهد که ابزارها و ایده‌های جدید را مدام آزمایش کنند .در حالی که اگر برای رسیدن به هدف بازی، تحت فشار باشند، احتمالا آن راه‌های جدید را امتحان نمی‌کنند. بنابراین بازی به آنها کمک می‌کند تا در تصمیم‌گیری و حل مسئله، تمام راه ها را امتحان و جوانب را بسنجند و انعطاف پذیری و سازگاری آنها افزایش پیدا کند.

بنابراین مهم‌ترین ویژگی‌های بازی که باعث می‌شود برای رشد اجتماعی کودک مفید باشد، این است که بازی‌ها بدون هدف هستند و صرفا برای خود بازی انجام می‌شوند، داوطلبانه است و با اراده کودک انتخاب می‌شود، پتانسیل بداهه بودن را دارد، کودک نیاز به تمرکز یا فشار آوردن به خود ندارد، می‌تواند تخیلی و جدا از زندگی واقعی باشد، آزادانه و بدون قید و بند است و شامل فعالیت های ذهنی بودن استرس می‌شود.

رشد اجتماعی کودک موضوع پیچیده‌ای است که دائما در حال تغییر می‌باشد. اما  خبر خوب این است که والدین می‌توانند تاثیر زیادی روی مهارت‌های اجتماعی کودک داشته باشند. اگر والدین در سال‌های اولیه و حتی سالهای مدرسه، به خوبی کودک را در رشد اجتماعیشان همراهی کرده باشند، دیگر نباید نگران آسیب دیدن آنها در روابطشان باشند زیرا کودک به اندازه کافی آموزش دیده است تا بتواند از خود و سلامت روانش محافظت کند. کودکان از والدین الگوبرداری می‌کنند، پس با ایجاد روابط سالم، الگوی مناسبی برای فرزند خود باشید.

نقش بازی در رشد اجتماعی کودک در سنین مختلف

پژوشگران (میلدرد پارتن) توانست بازی‌ها را به ۶ نوع دسته بندی کند. او ۳ نوع بازی را غیر اجتماعی (غیر درگیر، انفرادی و تماشاگر) و ۳ نوع بازی را اجتماعی (موازی، انجمنی و مشارکتی) نامید. بچه‌های کوچک‌تر بیشتر به سمت بازی‌های غیر اجتماعی و بچه‌های بزرگتر به بازی‌های اجتماعی تمایل دارند. در سن ۵ سالگی نیز، بازی‌های مشارکتی و انجمنی، رایج‌ترین اشکال بازی در کودکان هستند.  در ادامه بر اساس سن، نوع بازی مورد تمایل کودک را بیان می‌کنیم:

• تولد تا ۳ ماهگی (بازی‌های غیر درگیر): کودک در این مرحله، با اعضای بدن خود حرکات زیادی را انجام می‌دهد و اینگونه در حال یادگیری و کشف بدن و نحوه حرکت آن است.
• ۳ ماهگی تا ۲ سالگی (بازی‌های انفرادی): این مرحله‌ای است که یک کودک تنها بازی می‌کند. آنها هنوز علاقه و تمایل زیادی به بازی با دیگران نشان نمی‌دهند.
• ۲ سالگی (تماشاگر بودن): در این مرحله، کودک شروع به تماشای بازی کودکان دیگر می‌کند اما با آنها بازی نمی‌کند.
• بعد از ۲ سالگی (بازی‌های موازی): در این مرحله کودک در کنار دیگران یا نزدیک آنها بازی می‌کند اما با دیگران بازی نمی‌کند.
• ۳ تا ۴ سالگی (بازی انجمنی): زمانی که کودک در حین بازی، شروع به تعامل با دیگران می‌کند اما در این مرحله تعامل زیادی وجود ندارد. حالتی بین بازی انفرادی و بازی مشارکتی.
• بالای ۴ سال: زمانی است که کودک با دیگران بازی می‌کنند و یک بازی را با دیگران شروع می‌کنند. در این مرحله کودک هم به بازی و هم به سایر همبازی‌هایش علاقه دارد.

بازی، آینه رشد کودک است. با رشد کودک است که نوع بازی‌ها نیز تغییر می‌کند. نوزادان به تدریج یاد می‌گیرند که با دیگران به دنبال اشتراکات خود بگردند و در تعاملات اجتماعی شرکت کنند. رشد چنین توانایی‌هایی بر تجربیات شخصی مشترک بین افراد در زمینه‌های خاص متکی است. بازی‌های اجتماعی ممکن است فرصت‌های هیجان انگیزی برای کودکان فراهم کند تا مهارت‌های ویژه ای را یاد بگیرند.

۶ راه برای توسعه دنیای اجتماعی کودک

برای کمک به رشد اجتماعی کودک راه‌های متفاوتی وجود دارد که بسته به خلق و خو و شرایط کودک، می‌تواند امتحان شود. در ادامه برخی از راه‌هایی که والدین می‌توانند برای بهبود مهارت‌های اجتماعی فرزندشان انجام دهند را بیان می‌کنیم:

۱-علایق آنها را دنبال کنید

وقتی کودک در حال انجام کاری است که واقعا به آن علاقه نشان می‌دهد، به او دقت کنید. این اولین قدم برای ساختن هویت اجتماعی است. مهارت‌های اجتماعی است که باعث می‌شود کودک به کسانی نزدیک شود که همفکر و هم سلیقه او هستند. به وسیله علایق است که کودک با کسانی وقت می‌گذراند که با آنها احساس راحتی بیشتری می‌کند. این مورد می‌تواند در آینده در دوستیابی و حتی انتخاب همسر نیز مهم باشد.

۲- به آنها سوال پرسیدن را آموزش دهید

زمانی که کودکان مضطرب می‌شوند یا در مکالمه اختلال وارد می‌شود، ممکن است کودکان درون‌گرا تر شوند. راه‌های مثبتی وجود دارد که کودکان می‌توانند یک گفتگوی خوب را با دیگران شروع و آن را ادامه دهند. یکی از مهمترین راه‌ها، سوال پرسیدن است. بهترین راه برای شناخت دیگران و ایجاد ارتباط، پرسیدن سوالاتی است که به طور خاص مربوط به شخصی است که کودک با او صحبت می‌کند. فرزندتان را تشویق کنید تا با سوال پرسیدن، اهمیت دادن به دیگران را یاد بگیرد و حتی بهتر است سوالاتی بپرسد که صرفا با بله یا خیر جواب داده می‌شود.

۳-  نقش بازی کردن را تمرین کنید

بازی‌های وانمودی راهی عالی برای تمرین فعالانه مهارت‌های اجتماعی است. بازی‌هایی مانند خاله بازی که کودکان نقش بزرگسالان خود را ایفا می‌کردند یک مورد است. از فرزندتان بخواهید وانمود کند که فردی است که از صحبت کردن با دیگران می‌ترسد. این می‌تواند باعث شود کودک بدون ترس از قضاوت شدن، اضطراب‌های خود را در قالب یک نقش دیگر بیان کند.

۴- همدلی را آموزش دهید

اگر کودکان درک بهتری از احساسات دیگران داشته باشند و بتوانند احساسات دیگران را درک کنند، به احتمال بیشتری می‌توانند با دیگران ارتباط مثبتی برقرار کنند. مهمترین بخش آموزش همدلی، خوب گوش دادن است. وقتی کودک بتواند به صحبت‌های دیگران خوب گوش دهد و بر آن تمرکز کند، می‌تواند پس از پایان مکالمه به صحبت‌های فرد مقابل فکر کند و احساساتش را درک کند.

۵- محدودیت‌های فرزندتان را بشناسید

دنیای اجتماعی کودک همیشه آزاد نیست و گاهی محدودیت‌هایی نیز دارد. باید خلق و خوی کودک خود را بشناسید. برخی از کودکان اجتماعی تر و برخی درونگراتر و خجالتی تر هستند و نباید از آنها انتظار داشت مانند یک کودک برون گرا، با دیگران تعامل داشته باشد. برخی از کودکان در محیط‌های بزرگ و برخی در گروه‌های کوچک‌تر راحت تر هستند.

۶-  الگوی خوبی باشید

برای توسعه دنیای اجتماعی کودک، لازم است که از نحوه تعامل خود با دیگران نیز آگاه باشید. زمانی که شما مدام به دیگران بی اعتمادید، دروغ می‌گویید یا در خیابان با دیگران با اخم و تلخی رفتار می‌کنید، نمی‌توانید از کودک خود انتظار داشته باشید فردی خوش مشرب و صادق باشد. تا زمانی که شما نتوانید با دیگران حتی با اعضای خانواده خود همدلی کنید، مشخصا کودک نیز نمی‌تواند این مهارت را یاد بگیرد  و همدلی واقعی را نشان دهد. کسی که همدلی نکند و به احساسات دیگران اهمیت ندهد، طبیعتا به زودی تنها خواهد شد. کودکان دائما مراقب بزرگترهای زندگی خود هستند و برای اینکه الگوی موثری باشید، نیاز به تلاش آگاهانه و دور اندریشی دارید.